Porządki na Svalbardzie, poziom: MASTER. Tak w kilku słowach opisać można kolejne samodzielne przedsięwzięcie Fundacji forScience – projekt Sørkappøya Marine Litter Cleanup. A w więcej niż kilku?
Sørkappøya Marine Litter Cleanup wyrósł na kanwie Sørkapp Marine Litter Cleanup, zrealizowanego przez zespół forScience w latach 2019–2021 i kontynuowanego obecnie w ramach unijnego projektu ICEBERG. Projekt garściami czerpie ze swojego poprzednika. Tak samo jak on, łączy praktyczną działalność na rzecz środowiska naturalnego Arktyki z naukową analizą ilości, typów i rozmieszczenia śmieci morskich na badanym obszarze. Tak samo jak on, skupia się na odległym i niezamieszkałym rejonie południowego Svalbardu, który w teorii powinien być wolny od śmieci, a w praktyce zdecydowanie nie jest. I tak samo jak on, otrzymał finansowanie ze środków Svalbard Environmental Protection Fund.
Projekt otrzymał finansowanie ze środków Svalbard Environmental Protection Fund.
Skoro Sørkappøya Marine Litter Cleanup i Sørkapp Marine Litter Cleanup mają tyle wspólnego, czym właściwie się różnią? Miejscem realizacji. I poziomem trudności.
Śmiecie morskie (marine litter) to odpady generowane przez człowieka, które trafiają do mórz i oceanów ze źródeł lądowych i morskich w wyniku przypadku bądź celowego działania. Niesione prądami morskimi, pokonują często znaczne dystanse, zanim fale wyrzucą je w końcu na brzeg. W ten sposób, docierają zarówno w obszary zamieszkałe, jak i zupełnie odludne, w tym na Daleką Północ, gdzie potęgują degradację siedlisk, zagrażają miejscowej faunie i zaburzają delikatną równowagę arktycznego ekosystemu. Około 85% śmieci morskich to szeroko rozumiane tworzywa sztuczne.
Svalbard Environmental Protection Fund dwa razy w roku przyznaje granty na realizację projektów, mających na celu ochronę i zrównoważoną promocję środowiska naturalnego oraz dziedzictwa kulturowego Svalbardu. Fundusz zasilany jest z opłat środowiskowych zawartych w cenie biletów lotniczych na Svalbard oraz wydawanych turystom licencji łowieckich, a także kar nakładanych na podstawie Ustawy o Ochronie Środowiska Svalbardu. Sørkappøya Marine Litter Cleanup to trzeci projekt Fundacji forScience, który otrzymał finansowanie z tego źródła.
Jak Sørkappøya i Sørkapp mają się do Sørkapplandu, gdzie w latach 2019–2021 realizowaliśmy projekt Sørkapp Marine Litter Cleanup i gdzie teraz pracujemy w ramach projektu ICEBERG? Sørkappland, zwany czasem w skrócie Sørkappem, to obszar rozciągający się między fiordem Hornsund (z Polską Stacją Polarną na jego północnym brzegu) a faktycznym Sørkappem, czyli południowym krańcem Sørkapplandu i jednocześnie całego Spitsbergenu. Sørkappøya, natomiast, leży jeszcze dalej na południe i – będąc wyspą – nie należy już do Sørkapplandu.
Sør-Spitsbergen National Park, czyli Park Narodowy Południowego Spitsbergenu, to jeden z dwudziestu obszarów chronionych, w tym trzech parków narodowych, które ustanowiono na Svalbardzie za jednym zamachem 1 lipca 1973 roku, kiedy władze w końcu doszły do wniosku, że miejscowa przyroda wymaga ochrony. Z czasem do listy parków dodano kolejne cztery. Park Narodowy Południowego Spitsbergenu, który obejmuje ponad 8500 km2 powierzchni (w tym Sørkappland z Sørkappem i Sørkappøyę) do dziś pozostaje największym obszarem o tym statusie w obrębie Svalbardu.
Sørkapp Bird Reserve to jeden z 15 ptasich rezerwatów na Svalbardzie. Ustanowiony w 1973 roku, obejmuje Sørkappøyę i pozostałe wysepki u południowych brzegów Sørkapplandu. Jego powierzchnia wynosi w sumie około 36 km2. Niepokojenie niezliczonych ptaków wędrownych, które przybywają w te strony, żeby złożyć jaja i wychować młode, jest surowo zabronione. Zarówno same wyspy, jak i 300-metrowej szerokości pas wody wokół każdej z nich, objęte są więc całkowitym zakazem wstępu przez cały okres lęgowy, który – według oficjalnych wytycznych – trwa od 15 maja do 15 sierpnia.
Śmiecie morskie (marine litter) to odpady generowane przez człowieka, które trafiają do mórz i oceanów ze źródeł lądowych i morskich w wyniku przypadku bądź celowego działania. Niesione prądami morskimi, pokonują często znaczne dystanse, zanim fale wyrzucą je w końcu na brzeg. W ten sposób, docierają zarówno w obszary zamieszkałe, jak i zupełnie odludne, w tym na Daleką Północ, gdzie potęgują degradację siedlisk, zagrażają miejscowej faunie i zaburzają delikatną równowagę arktycznego ekosystemu. Około 85% śmieci morskich to szeroko rozumiane tworzywa sztuczne.
Svalbard Environmental Protection Fund dwa razy w roku przyznaje granty na realizację projektów, mających na celu ochronę i zrównoważoną promocję środowiska naturalnego oraz dziedzictwa kulturowego Svalbardu. Fundusz zasilany jest z opłat środowiskowych zawartych w cenie biletów lotniczych na Svalbard oraz wydawanych turystom licencji łowieckich, a także kar nakładanych na podstawie Ustawy o Ochronie Środowiska Svalbardu. Sørkappøya Marine Litter Cleanup to trzeci projekt Fundacji forScience, który otrzymał finansowanie z tego źródła.
Jak Sørkappøya i Sørkapp mają się do Sørkapplandu, gdzie w latach 2019–2021 realizowaliśmy projekt Sørkapp Marine Litter Cleanup i gdzie teraz pracujemy w ramach projektu ICEBERG? Sørkappland, zwany czasem w skrócie Sørkappem, to obszar rozciągający się między fiordem Hornsund (z Polską Stacją Polarną na jego północnym brzegu) a faktycznym Sørkappem, czyli południowym krańcem Sørkapplandu i jednocześnie całego Spitsbergenu. Sørkappøya, natomiast, leży jeszcze dalej na południe i – będąc wyspą – nie należy już do Sørkapplandu.
Sør-Spitsbergen National Park, czyli Park Narodowy Południowego Spitsbergenu, to jeden z dwudziestu obszarów chronionych, w tym trzech parków narodowych, które ustanowiono na Svalbardzie za jednym zamachem 1 lipca 1973 roku, kiedy władze w końcu doszły do wniosku, że miejscowa przyroda wymaga ochrony. Z czasem do listy parków dodano kolejne cztery. Park Narodowy Południowego Spitsbergenu, który obejmuje ponad 8500 km2 powierzchni (w tym Sørkappland z Sørkappem i Sørkappøyę) do dziś pozostaje największym obszarem o tym statusie w obrębie Svalbardu.
Sørkapp Bird Reserve to jeden z 15 ptasich rezerwatów na Svalbardzie. Ustanowiony w 1973 roku, obejmuje Sørkappøyę i pozostałe wysepki u południowych brzegów Sørkapplandu. Jego powierzchnia wynosi w sumie około 36 km2. Niepokojenie niezliczonych ptaków wędrownych, które przybywają w te strony, żeby złożyć jaja i wychować młode, jest surowo zabronione. Zarówno same wyspy, jak i 300-metrowej szerokości pas wody wokół każdej z nich, objęte są więc całkowitym zakazem wstępu przez cały okres lęgowy, który – według oficjalnych wytycznych – trwa od 15 maja do 15 sierpnia.
GDZIE DZIAŁAMY?
Miejscem realizacji projektu Sørkappoya Marine Litter Cleanup jest, jak sama nazwa wskazuje, Sørkappøya. Nic dziwnego jednak, jeśli niewiele Ci to mówi. Sørkappoya, czyli wyspa południowego przylądka, to maleństwo. Skrawek lądu o bliżej nieokreślonym kształcie i obwodzie wynoszącym zaledwie 17 kilometrów, położony w odległości około 5 kilometrów od południowego koniuszka wyspy Spitsbergen, zwanego Sørkappem, czyli właśnie południowym przylądkiem.
Sørkappoyi próżno szukać na liście turystycznych atrakcji Svalbardu. Dlaczego? Przede wszystkim ze względu na jej szeroko pojętą niedostępność. Sørkappøya leży w obrębie Parku Narodowego Południowego Spitsbergenu (Sør-Spitsbergen NP), co pociąga za sobą szereg ograniczeń. Dodatkowo, wraz z okolicznymi wysepkami, tworzy ptasi rezerwat (Sørkapp Bird Reserve), w obrębie którego ograniczeń jest jeszcze więcej. Najważniejszym z nich jest całkowity zakaz wstępu w sezonie lęgowym, czyli – według oficjalnych wytycznych – od połowy maja do połowy sierpnia. Ale to nie wszystko! Sørkappøya otoczona jest rozległymi płyciznami oraz narażona na silne wiatry i gwałtowne zmiany pogody, co nawet poza sezonem lęgowym skutecznie odstrasza odwiedzających ten rejon żeglarzy. Tym bardziej, że w pobliżu nie ma przeważnie nikogo, kto mógłby pospieszyć z odsieczą gdyby coś poszło nie tak, a na samej wyspie nie ma ani sensownego schronienia, ani zdatnej do picia wody. Najbliższym miejscem, gdzie można liczyć na pomoc jest Polska Stacja Polarna Hornsund, którą od Sørkappøyi dzieli, bagatela, cały Sørkappland, czyli ponad 60 km arktycznego nic. Za dużo, żeby móc się skomunikować przez radio, które jest najbardziej powszechnym środkiem łączności w tym rejonie. Z Longyearbyen, stolicy Svalbardu, jest jeszcze dalej. W linii prostej, jakieś 200 km. Dlatego podczas złej pogody, która zdarza się tutaj dosyć regularnie, Sørkappøya mogłaby równie dobrze leżeć na Księżycu.
Zdjęcie w tle: NASA’s Visible Earth
Lecz choć specyfika terenu i miejscowe prawo trzymają człowieka na dystans, jego obecność jest na Sørkappøyi widoczna na każdym kroku. W którąkolwiek stronę nie spojrzeć, brzegi wyspy usiane są śmieciami. Wynika to z układu prądów morskich, za sprawą których Sørkappøya stanowi pierwszą potencjalną strefę akumulacji śmieci docierających w te okolice drogą morską*. A że nieliczne akcje sprzątania prowadzone na wyspie do tej pory miały charakter doraźny, zakrojone były na niewielką skalę i nie zawierały elementu badawczego, jest tam co zbierać, zarówno w kontekście śmieci, jak i danych. To dlatego, mimo wielu trudności organizacyjnych i wyzwań, którym zespół forScience będzie na bank musiał stawić czoła podczas prac terenowych, projekt powstał właśnie z myślą o Sørkappøyi.
*Jeśli jesteś na bieżąco z projektami realizowanymi przez zespół forScience, zauważyłaś pewnie, bądź zauważyłeś, że pierwszą potencjalną strefą akumulacji śmieci określaliśmy do tej pory północno-zachodni skraj Sørkapplandu, położony kilkadziesiąt kilometrów dalej na północ. Jak to możliwe? Ze względu na charakter i dynamikę procesów odpowiedzialnych za transport i depozycję śmieci morskich, potencjalne strefy akumulacji są przeważnie dosyć rozległe. I chociaż, według wszelkiego prawdopodobieństwa, wpływ prądów morskich jest najsilniejszy w okolicy Sørkappøyi, patrząc na ich układ można śmiało założyć, że pierwszą strefą akumulacji śmieci na Svalbardzie będzie nie tylko Sørkappøya i okoliczne wysepki, ale całe zachodnie wybrzeże Sørkapplandu.
Zdjęcie w tle: Anita Horowska, Fundacja forScience
Co przedstawia powyższa grafika? Południowy skrawek Sørkapplandu i położoną nieopodal wysepkę Sørkappøya, czyli miejsce realizacji projektu Sørkappøya Marine Litter Cleanup. Kolorowe strzałki w prawym dolnym rogu wskazują orientacyjną lokalizację prądów morskich. Strzałka czerwona to Prąd Zachodnio-Spitsbergeński, odnoga Golfsztromu, który niesie na północ ciepłe wody z południa. Strzałki niebieskie przedstawiają natomiast Prąd Wschodnio-Spitsbergeński z zimnymi wodami z Arktyki. Co je łączy? Bliskość Svalbardu. I to, że oprócz wody, transportują też śmiecie.
PO CO DZIAŁAMY?
Zgodnie z obowiązującymi na Svalbardzie przepisami dotyczącymi obszarów chronionych, celem parków narodowych jest zachowanie rozległych, sąsiadujących ze sobą i zasadniczo nieprzekształconych obszarów naturalnych, zarówno lądowych jak i morskich, w obrębie których siedliska, ekosystemy, gatunki, naturalne procesy ekologiczne i elementy dziedzictwa kulturowego pozostają w nienaruszonym stanie. Zanieczyszczanie i zaśmiecanie, które szkodzi miejscowej faunie i florze, a przy okazji zmniejsza walory estetyczne chronionych terenów jest surowo zabronione. Zakaz ten nie jest jednak w stanie zatrzymać napływu śmieci morskich, niesionych na Daleką Północ przez prądy morskie i uparcie deponowanych na wybrzeżach Svalbardu. Innymi słowy, przepisy to nie wszystko. Potrzebne są również akcje sprzątania. Więc sprzątamy.
© Barbara Jóźwiak, Fundacja forScience
© Barbara Jóźwiak, Fundacja forScience
© Barbara Jóźwiak, Fundacja forScience
© Barbara Jóźwiak, Fundacja forScience
© Barbara Jóźwiak, Fundacja forScience
Projekt Sørkappøya Marine Litter Cleanup pozwoli zredukować ilość śmieci morskich oraz, co za tym idzie, ich negatywny wpływ na obszarze, który – objęty ochroną prawną jako ptasi rezerwat i park narodowy – powinien z założenia pozostawać wolny od czynników stresogennych pochodzenia antropogenicznego (czyli wywołanych działalnością człowieka). Dodatkowo, zespół forScience zbierze cenne dane dotyczące ilości, jakości i rozmieszczenia śmieci morskich w objętej projektem części wyspy, co rzuci nowe światło na problem zanieczyszczenia tego obszaru, pomoże lepiej zrozumieć jego źródła oraz ułatwi planowanie i realizację kolejnych akcji sprzątania. Bo biorąc pod uwagę dramatyczny stan wyspy, na jednym projekcie na pewno się nie skończy.
Terenowa część projektu Sørkappøya Marine Litter Cleanup odbędzie się we wrześniu 2025 roku. Na kolejną porcję informacji na temat projektu musisz więc trochę poczekać. My tymczasem wracamy do pracy, bo wyprawa na Sørkappøyę sama się nie zorganizuje. Trzeba opracować plany, zaklepać transport, przetestować sprzęt, ogarnąć zaopatrzenie, załatwić formalności. Trzeba też przygotować się na każdą ewentualność, bo na Sørkappøyi wszystko może się zdarzyć. Trzymaj kciuki i odliczaj dni do rozpoczęcia wyprawy razem z nami.
A jeśli nie lubisz bezczynnego czekania na wieści, wykorzystaj ten czas aby dowiedzieć się więcej o problemie śmieci morskich w Arktyce i o arktycznych porządkach w wykonaniu zespołu for Science.